Krakowiacy Wschodni – grupa etnograficzna zamieszkująca tereny na zachód mniej więcej wzdłuż linii Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce, Brzesko, na wschód po rzekę Czarną, Połaniec i Tarnów oraz między linią biegnącą powyżej Jędrzejowa i Chmielnika na północy a linią Tarnów – Brzesko na południu. Większość terenów położonych na północy przynależy do województwa świętokrzyskiego. Tereny są tu równinne lub pagórkowate i wchodzą w skład Kotliny Sandomierskiej oraz Krainy Miechowsko-Sandomierskiej.
Urodzajne ziemie były podstawą rozwoju tradycyjnej gospodarki rolnej i przyzagrodowej hodowli (trzoda chlewna, drób). Przeludnienie i rozdrobnienie gospodarstw, tak charakterystyczne dla całej Galicji, tu także było przyczyną masowej migracji zarobkowej m.in. do Ameryki czy Danii- tzw. „buraczane dziewczyny” (tu powstało nawet muzeum opowiadające o ich losach). Rozwój gospodarczy w II połowie lat 30. XX wieku, związany z koncepcją COP dał możliwość zatrudnienia ludności wiejskiej w powstających zakładach przemysłowych. Rozwojowi sprzyjał fakt, że przez te tereny biegł także szlak handlowo-komunikacyjny z zachodu przez Brzesko, Tarnów na Kijów. Bardzo dobrze rozwijało się tradycyjne rzemiosło m.in. kowalstwo – Tarnów, garncarstwo – Dębina, rymarstwo – Dąbrowa Tarnowska, obróbka kamienia – okolice Tuchowa, wyrób skrzyń malowanych – Morawice, Wojnicz (żółte), haftowanie chust czepcowych – Proszowice, warsztaty kamieniarskie – Tarnów, Bochnia, Wojnicz…
Budownictwo na terenie zamieszkałym przez Krakowiaków Wschodnich, to budownictwo drewniane, zagrody jedno lub wielobudynkowe o konstrukcji zrębowej i czterospadowym dachu krytym słomą. Ściany budynków gospodarczych (szopy, stodoły) często były wykonywane w konstrukcji plecionej. Dziś jeszcze można oglądać takie stodoły w Uściu Solnym (pow. brzeski). Na wyróżnienie zasługują domy na Powiślu Dąbrowskim, gdzie do czasów obecnych budynki mieszkalne i gospodarcze zdobione są wewnątrz i na zewnątrz wielobarwną malaturą o kwiatowych motywach. Wnętrze domu chłopskiego nie posiadało jednolitego charakteru i miało wielofunkcyjne znaczenie. Kobiety przystrajały domy na święta ozdobami wykonywanymi ręcznie, takimi jak: pająki, kwiaty z kolorowej bibuły, podłaźniki, światy, wycinanki, malowanki, malowane „dywany” zawieszane nad łóżkami – Powiśle Dąbrowskie…
Krakowiacy zaliczani są do grupy ludności wywodzącej się z jednego pnia plemiennego Wiślan. Natomiast sama nazwa Krakowiacy Wschodni była pierwotnie przypisywana (na początku XX wieku) do wyodrębnionego stroju regionalnego (z kilkudziesięciu odmian) i odmiennego od stroju Krakowiaków Zachodnich. Z biegiem czasu nazwę tą zaczęto utożsamiać z grupą etnograficzną.
Dla Krakowiaków Wschodnich charakterystyczne były sukmany kierezje z opadającym na plecy trójkątnym kołnierzem – „suką”. Najczęściej brązowe, ale bywały też granatowe, szare lub białe, różniące się przede wszystkim zdobnictwem kołnierza. Do haftu używano włóczki lub jedwabiu, niekiedy haft wzbogacano cekinami lub aplikacjami z czerwonego sukna, a na końcach kołnierza przyszywano pompony z włóczki. Motywy na kołnierzu, to stylizowane kwiaty, gwiazdki i kółka. Noszone były też płótnianki, często wkładane pod sukmanę zamiast kaftana. W okolicach Jędrzejowa, Miechowa i Proszowic, oprócz kierezji noszono białe sukmany, ze stojącym kołnierzem. Ozdabiano je naszyciami z czarnego sznurka lub włóczki. Najbardziej charakterystyczne stroje pochodzą z Powiśla Dąbrowskiego i okolic Zaborowa. Noszono tu brązowe, sukienne kierezje i opierzanki (zamożniejsi gospodarze). Te ostatnie zdobiono haftem i charakterystycznym puszystym kołnierzem (jedwabne strzępki niebiesko-amarantowe).Kaftany były szyte z błękitnego lub granatowego sukna (w pow. jędrzejowskim, także czarne), przyozdabiane metalowymi guzikami, trójkolorowymi chwastami (pęki nici wełnianych – żółtych, zielonych, karminowych) oraz dużym haftem o motywach kwiatowych w dolnych rogach kaftana. Czasem na kaftanie wyszywane były daty wykonania i nazwisko właściciela. Bezrękawowe kaftany były odzieniem letnim i noszone je także pod płótnianką i sukmaną.
Koszule męskie, białe, płócienne, haftowane białą nicią (przód, kołnierzyk) i wiązane czerwoną tasiemką pod kołnierzykiem. Noszone były na wierzch a jeżeli włożony był kaftan, to wpuszczane do spodni. Spodnie płócienne, białe w pionowe paski koloru czerwonego, niebieskiego i fioletowego lub sukienne.
Uzupełnieniem stroju męskiego były białe, skórzane pasy, zwykle wąskie ze zwisającymi brzękadłami umocowanymi na rzemieniu (mosiężne krążki) lub szersze, zdobione wyplataniem z safianowej skórki i nabijane ćwiekami.
Na głowę zakładano magierkę (wełniana, folowana), czy czterograniastą, czerwoną rogatywkę (krakuska) obszytą barankiem. Rogatywka przyozdabiana była pawimi lub kogucimi piórami, sztucznymi kwiatami i pękiem wstążek. Noszone były także kapeluszowe filcowe i słomiane.
Buty czarne, skórzane w przegubie garby.
strój z okolic Brzeska strój z okolic Zakliczyna strój z okolic Zalipia
Stroje kobiece cechuje bardzo duża różnorodność a szczególnie bogactwo zdobnictwa. Rozwój szedł m.in. w kierunku zwiększenia ilości kaletek (bywało i 80). Szyte były z kwiecistego tybetu, czerwonych i niebieskich wełenek a także z aksamitu. Zdobione koralikami, naszyciami z aksamitu, a w późniejszym czasie cekinami. Podobnie zdobione były wierzchnie kobiece katany. Charakterystyczne są hafty dla Powiśla Dąbrowskiego. Są to hafty czerwono-czarne lub białe, zdobiące koszule z krezami, chusty czepcowe, płócienne spódnice i fartuchy. Na koszulach był haft w kolorach czerwono-czarnym lub białym o motywach kwiatowych, ale na chustach tylko w kolorze czerwonym lub białym.
Spódnice były białe, płócienne, z gładkich wełenek, wzorzystych perkali czy z kwiecistego tybetu (w okolicy Wiślicy plisowano). Do spódnic noszono zapaski, które były efektownym elementem kobiecego stroju krakowskiego wschodniego. Główną ich ozdobą były hafty i mereżki, ale zdobiono też zakładkami, falbanką albo koronką.
Na głowie zamężne kobiety nosiły czepce. W święta białe, płócienne, sztywne, z białym haftem, na Powiślu z czerwonym a na co dzień także chustki złożone w trójkąt, wiązane pod brodą lub z tyły głowy. Na ramiona zarzucano duże chusty wełniane o wzorach kwiatowych, w kratę czy orientalnych. Dziewczęta nosiły warkocze a mężatki miały włosy krótkie, schowane pod chustkami.
Wianek – uroczyste nakrycie głowy u dziewcząt, wity z ruty, barwinku, bukszpanu, przystrajany wstążkami, kłosami, blaszkami. Wianki ślubne wzbogacano paciorkami i wstążkami opadającymi aż do pasa.
Uzupełnieniem stroju kobiecego były korale, obrączki tombakowe i oczywiście buty (skórzane, wysokie lub sznurowane trzewiki).
Obrzędy doroczne związane z okresem Bożego Narodzenia i Wielkanocy należą na tych terenach do najbardziej rozwiniętych. Występuje tu wielka różnorodność grup kolędniczych m.in. Herody, Trzej Królowie, Szczodraki, z Turoniem, Kobyłką, Dziady Śmirgutne, z szopką. Żywa jest tradycja święcenia wianków, żywności, palm, palenie ognisk w Wielki Czwartek czy procesji. Do dziś można zobaczyć wbite w pola i ogrody krzyżyki wykonane z palm, czy wianki zawieszone na framugach drzwi domów.
W sztuce ludowej wyróżnia się przede wszystkim Powiśle Dąbrowskie, utożsamiane z nazwą Zalipia. Tam bowiem występuje, żywy do dziś, zwyczaj malowania na budynkach mieszkalnych i gospodarczych (wewnątrz i na zewnątrz) wielobarwnych motywów kwiatowych. Kobiety przyozdabiały ściany także malowankami na papierze, tkaninie i wycinankami. Najstarszy typ wycinanek, to wycinanki negatyw-pozytyw, w których wycięty motyw i to co pozostawało zostawało naklejane na inny papier. Dobrze rozwinięta była także plastyka obrzędowa: pająki z kolorowych, bibułkowych, kwiatów, słomy i pierza, rózgi weselne, palmy wielkanocne, bibułkowe bukiety kwiatów, wieńce dożynkowe a przede wszystkim pisankarstwo.
Charakterystyczne są dla tego regionu krzyże, kapliczki, figurki przydrożne, a szczególnie kamienne, pochodzące z II połowy XIX wieku z warsztatu Adeodatusa Martyńskiego z Borzęcina. Jego kamienne rzeźby można spotkać w większej części regionu krakowskiego.
W folklorze muzycznym charakterystyczne krakowiaki noszące różne nazwy, ze względu na pochodzenie (Proszowiak, Skalbmierzak) czy od sposobu tańczenia.
tekst: Maria Cetera
źródło: http://www.mcksokol.pl/410,1177,ETNOGRAFIA.htm