Wiele elementów sztuki ludowej związanych było z wnętrzem chaty. W wieku XIX obok podstawowych sprzętów pojawiać zaczęły się motywy dekoracyjne: ryzowanie drewna, różnorodne kształty nowych sprzętów oraz barwa wprowadzona do chat dzięki drzeworytom, obrazom, wycinankom czy papierowym firaneczkom. Na wieś dostało żelazo, szkoło, kolorowy papier i bibuła, rozbudowywano domy o „białą” reprezentacyjną izbę.
Najmłodszą, bo dwudziestowieczną kolorową ozdobą wiejskiej izby były makatki-dywaniki malowane na papierze bądź niegruntowanym płótnie. Powszechnie wykonywane były przez młode dziewczęta z regionu rzeszowskiego, ale zdarzały się także w innych rejonach Polski. Makatki tworzyli także „specjaliści”, którzy sprzedawali swoje wyroby na targach i jarmarkach w całym kraju. Sporo z tych makatek, które można było nabyć na targach było wyrobem tandetnym, marnym w swej formie naśladownictwem tanich fabrycznych gobelinów oraz drobnomieszczańskich „landszaftów”. Makatki wykonywane własnoręcznie przez młode dziewczęta niewątpliwie stanowiły element sztuki ludowej. Najczęściej makatki przedstawiały symetryczno-rytmiczne kompozycje stypizowanych motywów kwiatowych oraz ukształtowane w podobnym porządku dekoracyjne sceny rodzajowe.
Bożonarodzeniową ozdobą wnętrza chałupy były pająki wieszane u sufitu. Pierwotnie były one w formie kulistej, z czasem zastępowano je nowszymi o konstrukcji krystalicznej i kształcie ostrosłupów o podstawie kwadratowej. Pająki wykonywano ze słomy, włóczki, skrawków bibuły lub materiału, fasoli, grochu a nawet szczeciny. Pająki swoim wyglądem przypominały żyrandole widywane we dworach lub mieszczańskich domach. Pająk mocny był związany z ludową obrzędowością i koncepcją kosmologiczną. W pierwszej połowie XIX wieku pająk stanowił stały element wystroju izby, powszechny w całej Polsce. Luźno u powały podwieszano także „światy” – kuliste formy zlepione z opłatków.
Na przełomie XIX i XX wieku powszechnym motywem ozdobnym były wycinanki – sztuka uprawiana w byłym zaborze carskim i austriackim. Ważnym walorem dekoracyjnym wycinanki ludowej był bogaty zasób jej oryginalnych form dekoracyjnych. Cechą charakterystyczną wycinanki była identyczność zwielokrotnionych motywów otrzymywanych z jednego cięcia odpowiednio złożonego papieru. Najstarszą formą wycinanki, naklejanej dawniej głównie w okresie Wielkanocy na ściany i belki u pułapu, były drzewka, postać ludzka, wreszcie zaś kogut lub kur. Najpowszechniejszą formą wycinanek było kolo, wielobok, gwiazda oraz pasy – poziome lub pionowe.
Ważną częścią wystroju wiejskiej izby były także malowane skrzynie. W skrzyni przechowywano najcenniejsze przedmioty: stroje świąteczne, dokumenty, korale, wiano gospodyni – stąd nazwa „wianne” skrzynie. Dekoracja malarska skrzyń często naśladowała rzeźbienia skrzyń spotykanych we dworze czy w mieście.
Wnętrza izb ozdabiano również ornamentowanymi fajansowymi talerzamiustawianymi szeregami na półkach lub listwach. Były to wyroby fabryczne, które stylem ornamentów nawiązywały bezpośrednio do sztuki ludowej.
W niektórych regionach ozdobę wnętrza wiejskiej chaty stanowiły malowane kaflepiecowe. Występowały one najczęściej na Mazurach i Warmii, rzadziej na Rzeszowszczyźnie czy w Krakowskiem. Polska jest jednym z nielicznych krajów, gdzie była znana i uprawiana ta gałąź sztuki ludowej (oprócz Polski malowane kafle występowały w niektórych regionach Niemiec, Siedmiogrodu czy na Pokuciu). Malowidła na polskich kaflach ludowych ograniczone były do trzech lub czterech kolorów, możliwych do uzyskania w dawniejszej technice ceramicznej, przedstawiały często rożne sceny rodzajowe, których głównym aktorem był człowiek z tego samego kręgu kulturowego, w jakim żył ich twórca. Kafle zestawiano ze sobą swobodnie, zwierzęta, ptaki a przede wszystkim ludzie przedstawieni na kaflach zawieszeni byli w przestrzeni wypełnionej bogatym ornamentem roślinnym. Ludowe piece kaflowe naśladowały pod względem bogactwa tematyki piece holenderskie oraz tak zwane piece gdańskie.
Ponad to wnętrza izb ozdabiały wszelkiego rodzaju obrazy malowane na szkle, odbitki drzeworytnicze, oleodruki, papierowe obrazki, tkaniny dekoracyjne oraz kompozycje kwiatowe ułożone z żywych lub bibułkowych kwiatów.
Bibliografia:
Aleksander Jackowski Polska sztuka ludowa, Warszawa 2007.
Józef Grabowski Sztuka ludowa. Formy i regiony w Polsce, Warszawa 1967
Źródło zdjęcia: bobrzanie.pl (wnętrze izby księżackiej)
Artykuł w całości pochodzi ze strony http://naludowo.pl/ i jest prezentowany przez Izbę Regionalną w Zielonkach w celach edukacyjnych. Zdjęcie w nagłówku artykułu pochodzi z Izby Regionalnej w Zielonkach.