Krakowiacy Zachodni – grupa etnograficzna zamieszkująca tereny na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice. Centrum zajmowanego obszaru jest Kraków.
Jest to teren o urozmaiconym krajobrazie, obejmujący część Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Kotliny Sandomierskiej i Krainy Miechowsko-Sandomierskiej. Gleby są tu zróżnicowane, ale najbardziej urodzajne znajdują się na zachód od Krakowa. Pod względem gospodarczym był teren rolniczo-przemysłowy, gdzie oprócz tradycyjnej gospodarki rolniczej i przyzagrodowej hodowli, ludność okoliczna znajdowała pracę w przemyśle (Trzebinia, Jaworzno, Wieliczka, Siersza, Bochnia).
Dobrze rozwijało się także tradycyjne rzemiosło m.in. szycie sukman, garncarstwo – Chrzanów, wyrób skrzyń malowanych – Skawina, stolarstwo -Kalwaria Zebrzydowska, wyroby z drewna – Poręba, Osieczany, Jerzmanowice, plecionkarstwo – Królówka, Lipnica, Cichawka, wyrób ozdób z bibuły, słomy – Alwernia,Mirów,Wielmoża, Sułoszowa, kaflarstwo-Kraków, haftowanie gorsetów, wyrób czapek – Tyniec…, a także zajmowano się flisactwem.Tradycyjne budownictwo stanowiły najczęściej zagrody wielobudynkowe. Biedniejsza część ludzi mieszkała w chatach, gdzie pod jednym dachem była część mieszkalna i gospodarczo-hodowlana. Budynki były drewniane o konstrukcji zrębowej a dwu i czterospadowe dachy pokrywano słomą. Charakterystyczne były stodoły zrębowe pięcio, sześcio i ośmioboczne. W regionie krakowskim wyróżnia się też zabudowa rynków małych miasteczek.
Krakowiacy zaliczani są do grupy ludności wywodzącej się z jednego pnia plemiennego – Wiślan, zamieszkujących przed wiekami te tereny i tych, którzy odegrali bardzo ważną rolę w budowaniu państwa polskiego. Historyczne losy tych ziem oczywiście nie pozostawały bez wpływu na kształtowanie się stroju ludowego. Strój krakowski wykształcił kilkadziesiąt lokalnych odmian, ale zwykle mówi się o dwóch głównych tj. stroju krakowiaków zachodnich i wschodnich. „Odkrycie” stroju krakowskiego nastąpiło z k. XVIII wieku i szybko stał się on przedmiotem dumy oraz nabrał charakteru stroju narodowego. Był mundurem w powstaniu listopadowym, styczniowym i Wiośnie Ludów. Biała sukmana z czerwonymi wyłogami i rogatywka, była w pewnym okresie demonstracją polskich barw narodowych. Połowa XIX wieku to nasilenie mody na strój krakowski. Pojawia się zwyczaj przebierania służby dworskiej w stroje krakowskie. Charakter widowiskowy miały wprowadzane w 2 poł. XIX wieku banderie krakowskie tj. grupy odświętnie ubranych Krakowiaków na koniach, którzy brali udział w różnych ważnych uroczystościach.
strój z Bronowic strój z okolic Chrzanowa strój z okolic Miechowa strój z okolic Ojcowa
strój z okolic Myślenic
strój z okolic Wadowic
Spośród odmian stroju krakowskiego najbardziej są znane bogate stroje z k. XIX i p.XX wieku. W odświętnym męskim stroju charakterystyczna była biała, sukienna sukmana ze stojącym kołnierzem, zapinana na haftki, zdobiona chwastami /pęki nici jedwabnych, włóczkowych/ w kolorach amarantowym lub czarnym. Pod nią wkładano zazwyczaj kaftan /długość do kolan/ bez rękawów, z czerwonymi lamówkami, zapinany na haftki. Zdobiony guzikami z masy perłowej lub metalowymi oraz chwastami (amarantowe lub zielone). W okolicy Wieliczki, Bochni i Dobczyc noszono sukmany z naszyciem z czarnego sznurka ułożonym w krzyże. Męskie, białe koszule zdobiono czasem białym haftem, spinano bakfonową spinką z koralem lub po prostu wiązano pod szyją czerwoną tasiemką. Jeżeli włożony był kaftan, to koszule były wpuszczone do spodni a na wypuszczoną zakładano jedynie kamizelkę lub sukmanę. Spodnie płócienne, białe w pionowe prążki koloru czerwonego lub niebieskiego albo sukienne w kolorze niebieskim, czarnym lub granatowym. Charakterystycznym elementem stroju męskiego jest skórzany brązowy trzos ze schowkiem na pieniądze, zdobiony haftem, ażurowymi wycięciami i nabijany mosiężnymi gwoździkami. Najpopularniejsze nakrycia głowy, to kapelusz (celender) i wełniane magierki. „krakuska” (rogatywka) z pawimi piórami zakładana przede wszystkim na wielkie uroczystości. Buty były skórzane, czarne w przegubie garby.
Strój kobiecy składał się z białej koszuli , na półn-wsch. od Krakowa bez kołnierzyka a na terenach na zachód od Krakowa z małym, biało haftowanym kołnierzem. Na koszulę zakładano najbardziej charakterystyczny element stroju kobiecego, gorset. W części płn-zach. noszono gorsety sukienne lub aksamitne (szafirowe, bordowe, fioletowe, zielone, czarne) zapinane na haftki i zakończone u dołów pleców fałdkami. Zdobione srebrnymi, złotymi taśmami, wypukłymi, czerwonymi koralikami, wzdłuż zapięcia i nad fałdkami chwasty. Zdobienia wzbogacały także cekiny, ozdobne guziczki, wisiorki i barwny haft o motywach kwiatowych. Na zachód od Krakowa gorsety były sukienne, ciemnogranatowe, a w talii zakończone wieloma zachodzącymi na siebie kaletkami, zdobione metalowymi guziczkami, chwastami /koloru amarantowego i bordo/ i szamerowaniem wzdłuż zapięcia.
W XX wieku zaczęły pojawiać się gorsety z aksamitu, zdobione kolorowymi szklanymi guziczkami, z barwnym, bogatym haftem, z kaletkami lub listwą ułożoną w kontrafałdy.
Spódnice były z wełenki lub tybetu z drukowanymi, kwiatowymi motywami. Pod nie wkładano płócienne halki a na wierzch spódnicy tybetowe, płócienne (z białym haftem) albo tiulowe zapaski.
Zamężne kobiety na głowie nosiły czepce, na co dzień płócienne, w święta białe, sztywne z białym, misternym haftem na zwisającym z tyłu rogu chusty, a także czepce wiązane z chust w kolorze czerwonym lub różowym. Od k. XIX wieku powszechne były u kobiet i dziewcząt kolorowe chustki tybetowe. Na ramiona zarzucano duże chusty wełniane o wzorach kwiatowych, orientalnych czy w kratę.
Panny włosy splatały w warkocze (luzem lub zwinięte z tyłu głowy). Mężatki po ucięciu warkocza nosiły włosy krótkie, zaczesane do tyłu i chowane pod czepiec lub chustkę.
Buty skórzane, czarne, karbowane lub sznurowane trzewiczki.
Na uwagę w stroju krakowskim zasługuje biżuteria ludowa, noszona zarówno przez kobiety jak i mężczyzn. Wykonana z bakfonu (stop miedzi, cynku i niklu) lub z mosiądzu. Kobiety nosiły pierścionki, spinki zdobione koralami i granacikami a także krzyże (równoramienne, wysadzane pięcioma koralami) zawieszone przy sznurze prawdziwych korali. Męskie spinki zdobione były tylko koralami.
W obrzędowości dorocznej tego regionu wyróżniają się święta Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Do dziś zachowała się tradycja kolędowania z Turoniem, Kobyłką, z szopką czy Herody. W Krakowie nieodłącznym elementem świąt Bożego Narodzenia, już od końca XVIII wieku jest sama szopka. Od 1937 r. co roku organizowany jest konkurs na najpiękniejszą szopkę. W okresie wielkanocnym najbardziej znane na tym terenie są misteria Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej, ale spotkać można także grupy przebierańców m.in Śmirgutników, Siuda-Baba, Pucheroków. Pucheroki (podkrakowskie Zielonki, Trojanowice, Bibice) to chłopcy w niezwykle barwnych, szpiczastych czapkach na głowie i twarzami umazanymi sadzą a zwyczaj ten narodził się jeszcze w średniowieczu. Wyłącznie krakowskim zwyczajem jest kiermasz wielkanocny (Poniedziałek) na Zwierzyńcu, zwany Emaus (nazwa od biblijnego miasteczka). Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z XVII wieku. A także Rękawka (Wtorek), zwana niekiedy Trzecim Świętem, wtedy to Krakowianie udawali się na wzgórze na Krzemionkach i zrzucali z góry jabłka, jajka i resztki święconego. Jedzenie łapali ubodzy. Zwyczaj Rękawki uznaje się za pozostałości dawnych styp zaduszkowych.
W sztuce ludowej godne zauważenia są rzeźby w drewnie a także w kamieniu (kapliczki i figury przydrożne- pracownia Wojciecha Samka, Bochnia XIX/XX wieku). Tematy najczęściej poruszane, to przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Chrystusa (Upadającego, Frasobliwego i Ukrzyżowanie). Wyróżniającym elementem sztuki ludowej są skrzynie malowane. Typowym dla wszystkich skrzyń krakowskich był motyw wolich oczu i kwiatonów wyrastających z dzbanów o esowatych uszach. Posługiwano się także motywem wianków. Tło skrzyń głównie zielone, ale spotykane było także żółte.
W folklorze muzycznym i słownym główne tematy związane są z obrzędowością rodzinną i doroczną, a dla muzycznego charakterystyczne są krakowiaki. Lokalnie noszące różne nazwy albo od miejsca pochodzenia albo od sposobu tańczenia.
tekst: Maria Cetera
źródło: http://www.mcksokol.pl/410,1177,ETNOGRAFIA.htm