To święto, które ma długie tradycje, ustanowiono je bowiem w 1977 roku w Moskwie. Od 1997 roku, w majowy weekend poprzedzający Dzień Muzeów, obchodzona jest „Europejska Noc Muzeów”, w Polsce zwana Nocą Muzeów, pod patronatem Rady Europy. Tegoroczna Noc Muzeów ze względu na koronawirusa nie odbyła się w zwyczajowy sposób. Jednakże w miejsce tradycyjnych spotkań ze sztuką muzea przygotowały specjalny program zwiedzania i uczestnictwa w wydarzeniach online.
Międzynarodowy Dzień Muzeów to dobra okazja, aby przyjrzeć się niektórym polskim skansenom, w których czas zatrzymał się w miejscu…
Skanseny Lubelszczyzny i Podlasia – wieś zatrzymana w kadrze
Wieś zawsze urzekała swym spokojem, pięknem i nieskażoną przyrodą. Ceniona też była za to, że żywi. Krajobrazy, sielskie życie pobudzały wyobraźnię ludzi pióra i artystów. Jak pisał Kochanowski:
Wsi spokojna, wsi wesoła!
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć zaraz wszystki? (…)
Obecnie dawna wieś już prawie nie istnieje. Minęły czasy, kiedy chłop znał każde rzemiosło i był prawie samowystarczalny. Życie na wsi bardzo zbliżyło się do miejskiego i gdyby nie skanseny, wielu z nas nie miałoby już okazji zobaczenia tej wsi w jakiej wychowywali się i mieszkali nasi dziadkowie i niejednokrotnie jeszcze ojcowie. Dzięki tym miejscom miniona wieś żyje nowym życiem, tłumnie odwiedzana przez „mieszczuchów”.
Dziś w Polsce jest kilkaset skansenów, jeśli uwzględnić również te bardzo małe, prywatne. Rzadko jednak w oficjalnej nazwie występuje słowo „skansen”, chociaż potocznie wszystkie tak są nazywane. Często występującą nazwą jest „muzeum wsi”. Mimo, iż pierwotnym założeniem twórców tych muzeów była prezentacja zabytków i życia codziennego wsi dawnego regionu, to z czasem wzbogacono je eksponatami kultury małomiasteczkowej, nie zmieniając nazwy.
Jednym z miejsc, gdzie pamięć o dawnej wsi jest wciąż żywa jest Lubelszczyzna i Podlasie. Pierwsza z nich to kraina historyczna, w dawnej Rzeczypospolitej zaliczana do Małopolski. Od średniowiecza tereny Lubelszczyzny zasiedlali przybysze z sąsiednich dzielnic, a także z Niemiec i Niderlandów. Duży wpływ na kształtowanie się tutejszej kultury miały plemiona ruskie. W późniejszych latach ludność ziem wschodnich ulegała silnej polonizacji, chociaż bardzo długo zachowały się elementy kultury ruskiej i litewskiej. Odrębność tradycji i cywilizacji wielu grup etnicznych miała duży wpływ na zróżnicowanie kultury ludowej na Lubelszczyźnie, czego pewne pozostałości obserwujemy po dziś dzień.
Podlasie natomiast jest regionem historycznym, położonym po obu stronach środkowego Bugu i górnej Narwii w którym przeszłość, pod względem etnicznym i wyznaniowym, bardzo ściśle łączy się z teraźniejszością. Różnorodność kultur ma swoją kontynuację. Obecnie jest to największe w Polsce skupisko ludności prawosławnej – około 250 tys. osób, w tym 75 tys. Białorusinów. Obok Polaków na Podlasiu żyją także Litwini, Cyganie, Rosjanie, Ukraińcy, Tatarzy i Żydzi. Podlasie jest krainą o bardzo wysokich walorach przyrodniczych z pięknymi kompleksami leśnymi, dolinami rzek i obficie występującą dziką zwierzyną, rzadkimi gatunkami ptaków i niepowtarzalnymi krajobrazami.
Wyrazem niezwykłego zainteresowania dawną wsią na terenach Lubelszczyzny było m.in. powołanie do życia w 1970 r. Muzeum Wsi Lubelskiej, które gromadzi zabytki architektury drewnianej, murowanej i zbiory etnograficzne z rejonu dawnego województwa lubelskiego.Pierwotnie skansen miał być usytuowany w dzielnicy Kalinowszczyzna na obszarze o powierzchni 12 ha. Jednak ze względu na różne trudności z przejęciem terenu do zagospodarowania, w 1975 r. muzeum otrzymało nowe tereny o powierzchni ok. 27 ha w dzielnicy Sławin (dzielnica Lublina w północno-zachodniej części miasta).
Ze względu na gromadzone zbiory, które pochodzą z różnych krain i są wyraźnie zróżnicowane pod względem fizjograficznym i etnograficznym, ekspozycja skansenowska została podzielona na siedem sektorów: Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Powiśla Lubelskiego, Podlasia, Nadbuża oraz sektor dworski i miasteczkowy.To, co zachwyca w całej organizacji muzeum, to fakt, że każdy obiekt starano się zagospodarować „personalnie”, przy każdym znajduje się również tablica informacyjna z dokładnie opisaną jego historią. Mamy więc możliwość obejrzenia zagrody bogatej rodziny Bednarzy z Roztocza. Znajduje się tutaj m.in. szeroko-frontowa chałupa z 1798 r., z dachem czterospadowym krytym schodkowo słomą. Zobaczymy też zrębową, czteroizbową chałupę małżeństwa Burdzińskich, należących do świeckiego zakonu św. Franciszka oraz ofertę sklepu z lat 20. XX w., prowadzonego przez wdowę, panią Książkową. Wnętrza tych domostw odzwierciedlają poziom życia, zajęcia, a nawet liczebność rodzin dawnych mieszkańców.
Dzięki badaniom oraz pomocy doświadczonego młynarza uruchomiono również „zygmuntowskiego holendra” – wiatrak z Zygmuntowa koło Pilaszkowic. Z kolei w budynku remizy z 1936 r., z Bedlna, podobnie jak przed wojną, zainicjowano działalność teatru wiejskiego. Żywe są także świątynie, przeniesione do lubelskiego muzeum: kościół rzymskokatolicki, wybudowany ok. 1686 r. (najstarszy eksponat w Muzeum), stanowiący cześć sektora „Miasteczko”, oraz drewniana cerkiew greckokatolicka o konstrukcji zrębowej, wybudowana w 1795 r. w Uhrynowie. Nadal, w każdą niedzielę, oraz podczas szczególnych okazji – ślubów, chrztów i świąt roku liturgicznego – służą one wiernym.
Poza Muzeum Wsi Lubelskiej zbiory muzealne, które mają zaprezentować kulturę ludową tych ziem można obejrzeć w: Skansenie Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia, w Białostockim Muzeum Wsi, Muzeum Rolnictwa i Skansenie w Ciechanowcu, Skansenie w Białowieży, oraz Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego.
Skansen Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia to maleńki skansen we wsi Hola, w połowie drogi między Włodawą a Parczewem. Cicho tu i spokojnie, a krajobrazy urzekają pięknem. Zbiory muzealne reprezentują kulturę ludową tych ziem, która rozwijała się pod wpływami polskimi, ukraińskimi i białoruskimi. Centralne miejsce w skansenie zajmuje chałupa ze wsi Wyryki, zbudowana na początku XX w. Należała do bogatego chłopa, o czym świadczą jej rozmiary, liczba pomieszczeń i
wyposażenie. W niewielkim oddaleniu od zagrody posadowiono wiatrak koźlak ze wsi Wołoskowola, zbudowany na początku XX w., a nieco dalej kuźnię. Najstarszym i zarazem najcenniejszym obiektem jest cerkiew greckokatolicka z 1702 r. pod wezwaniem Paraskewy Serbskiej. Obok stoi drewniana dzwonnica z XVII w. Ostatnim obiektem w skansenie jest kapliczka z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego. Coroczną imprezą organizowaną w skansenie jest „Jarmark Holeński” 25 lipca, którego celem jest popularyzacja kultury regionu i promocja skansenu, który podczas tej uroczystości niezwykle ożywa.
Białostockie Muzeum Wsi w Jurowcach (we wsi Osowicze w gm. Wasilków) gromadzi zabytki architektury drewnianej i zbiory etnograficzne z regionu białostockiego, łomżyńskiego i Suwalszczyzny. Dzięki temu można zobaczyć jak wyglądała polska wieś w połowie XIX w. Obiekt stanowi 27-hektarowy teren, na którym rozmieszczono ponad 30 drewnianych obiektów. Wśród nich można podziwiać stare chałupy i stodoły, różnego rodzaju wiatraki, dwory, spichlerze i maneże, dwór ziemiański z Bobry Wielkiej koło Dąbrowy Białostockiej, przebudowany w 1818 r.; młyn wodny z Bagniuk koło Michałowa, z 1941 r.; gajówkę z Krusznika koło Wigier z II połowy XIX w.; przysiółek drobnoszlachecki z pięcioma zagrodami rozmieszczonymi wokół centralnego placu – wygonu, 
odtwarzający typ wsi o luźnej, swobodnej zabudowie, charakterystyczny dla pogranicza Mazowsza i Podlasia, zasiedlany przez szlachtę zagonową. Na przysiółku chałupy (dworki) z okolic Ciechanowca, poza tym spichrze, stodoły i inne. W budynkach można obejrzeć tradycyjne wyposażenie wnętrz oraz wystawy czasowe i stałe, poświęcone m.in. dawnym narzędziom rolniczym, pojazdom wiejskim, osadnictwu w dolinach rzek, zdobnictwu architektury drewnianej, garncarstwu i pszczelarstwu.
Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka i Skansen w Ciechanowcu to jedna z dwóch placówek muzealnictwa rolniczego w Polsce – druga w Szreniawie. Położone na terenie zespołu pałacowo-parkowego, w skład, którego wchodzą: klasycystyczny pałac, oficyna, stajnie, wozownia, czynny młyn wodny, leśniczówka. Muzeum posiada dziewięć działów: Etnograficzny, Historyczno-Artystyczny, Budownictwa Wiejskiego-Skansen, Techniki Rolniczej, Historii Uprawy Roślin, Historii Chowu i Hodowli Zwierząt Gospodarskich, Tradycji Zielarskich, Muzeum Weterynarii i Oświatowo-Promocyjny. W utworzonym w obrębie zespołu parku etnograficznym (skansenie) zgromadzono 43
zabytkowe obiekty architektury drewnianej ( XVIII – pocz. XX w.). Przeniesiono je tu ze wsi położonych na pograniczu mazowiecko – podlaskim. Muzeum posiada punkty muzealne: w Drewnowie (zagroda młynarza), w Dąbrowie Łazach (wiatrak) i Winnie Chroły (szkoła wiejska).
Wśród wielu ekspozycji na szczególną uwagę zasługują zbiory: Muzeum Pisanki z kolekcją ponad 1500 okazów z całego świata, Muzeum Chleba w zabytkowym młynie wodnym, „Ogród roślin zdatnych do zażycia lekarskiego” według ks. Krzysztofa Kluka wraz z ekspozycją stałą „Tradycje zielarskie”, ekspozycja Muzeum Weterynarii oraz ekspozycja wnętrz pałacowych. W parku krajobrazowym rośnie ponad 100 gatunków drzew i krzewów – w tym 19 pomników przyrody. Poza tym muzeum organizuje cykliczne imprezy takie jak: Niedziela Palmowa, Jarmark św. Wojciecha, Zajazd Szlachecki, Podlaskie Święto Chleba, Wykopki, czy Ogólnopolski Konkurs Gry na Instrumentach Pasterskich.
Skansen w Białowieży – to placówka nietypowa, bo prywatna, założona za pieniądze grupy entuzjastów, miłośników architektury drewnianej ludności ruskiej Podlasia. Początek rozwojowi skansenu dał wiatrak-koźlak z 1925 r., sprowadzony do Białowieży w 1978 r. W 1983 r. dokonano zakupu gruntów pod przyszły skansen. Z czasem zaczęły przybywać następne obiekty. W 2004 r. postanowiono udostępniać skansen turystom. Ze względu na prywatny charakter obiektu i wolontariacki charakter jego prowadzenia, jest on czynny w wakacje i tzw. długie weekendy. W skład skansenu wchodzą: chata ze wsi Biała – kryta słomą, powstała w 1897 r.; wiatrak koźlak kryty gontem – pochodzi z lat 30. XX w. Niegdyś stał w Orli, przewieziony do Białowieży został w 1985 r. Wewnątrz można oglądać kompletny mechanizm służący do mielenia zboża, który po remoncie przewidywany
jest do uruchomienia; majsternia – kryty słomą warsztat datowany jest na lata 20. XX w.; stodołę / kłunię ze wsi Koszele koło Orli, krytą słomą, wybudowano w latach 40. XX w.; chata ze wsi Klejniki – pochodzi z roku 1893 r.; chata ze wsi Czyżyki – pobudowana w 1885 r., kryta gontem. Jest to najstarsza i największa chałupa na terenie skansenu; krzyż upamiętniający 1000-lecie Chrztu Rusi Kijowskiej. Drewniany, ośmioramienny, jest charakterystyczny dla krzyży regionu, ustawianych na cmentarzach, krzyży przydrożnych i wotywnych. Stanął na terenie skansenu w 1988 r.; kaplica prawosławna pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego – budowę, zakończoną dwa lata później, rozpoczęto w 1996. Kapliczkę, w kształcie ośmioboku, wykonano z drewna na wzór XIX–wiecznej kapliczki św. Jerzego Zwycięzcy usytuowanej nad źródłem we wsi Nowoberezowo koło Hajnówki. Rokrocznie, 12 września odprawiane są w niej nabożeństwa na cześć patrona kaplicy.
Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego w Nowej Suchej zostało założone z inicjatywy prof. Marka Kwiatkowskiego w 1993 r. Głównym obiektem tego zespołu, noszącego nazwę Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego, jest obszerny modrzewiowy dwór wzniesiony w Suchej w 1743 r. z inicjatywy Ignacego Cieszkowskiego kasztelana liwskiego. Dawniej w pobliżu
dworu stały różne zabudowania gospodarcze, których już dzisiaj nie ma, zachował się tylko budynek dawnej oficyny dworskiej. Na pusty teren przy dworze nowy właściciel sprowadzał obiekty architektury drewnianej z Podlasia i południowo-wschodniego Mazowsza. W ten sposób powstał niewielki skansen. Na zespół skansenu w Suchej składają się następujące budynki: modrzewiowy dwór klasycystyczny Cieszkowskich zbudowany w latach 1743-1745 r.; park dworski z przełomu XVIII i XIX w.; skansen drewnianego budownictwa zabytkowego: organistówka z połowy XIX w., dwie chałupy z XIX w., dzwonnica z końca XVIII w., plebania z 1900 r., wiatrak holenderski, Karczma Plebańska z około 1900 r., dworek miejski z około 1850 r., stodoła z około 1900 r., dwór klasycystyczny z 1825 r., drewniane budynki miasteczka z XIX w.
Przedstawione powyżej skanseny stanowią jedynie ułamek działających w Polsce muzeów na wolnym powietrzu. Warto dodać, że Polskie muzea skansenowskie zrzeszają się w Stowarzyszeniu Muzeów na Wolnym Powietrzu, a najstarszym skansenem w kraju jest Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich. Skanseny z powodzeniem, prowadzą działalność naukowo-badawczą i edukacyjną, zwłaszcza te duże nastawione na współpracę z placówkami naukowymi, w których zawsze można spotkać grupy młodzieży szkolnej na zajęciach tematycznych. Gdzie, jak nie w skansenie można skonfrontować wiedzę teoretyczną z literatury, w której czytamy o żerdziach, opłotkach, orczykach, skopkach, bronach, stodołach, żurawiach… Tego już nie ma wokół nas, ale ocalono je od zapomnienia w skansenach.
Oprac. Aleksandra Szymańska
Źródła:
– Borucki M., Nasz folklor ocalony, Warszawa 2014
– Jaskulski M., Polskie wsie i skanseny, Bielsko-Biała 2011
– Osip-Pokrywka M., Skanseny: przewodnik turystyczny, Warszawa 2012
– Sieraczkiewicz J., Skanseny: muzea na wolnym powietrzu, Oleśnica 1999
– Zakrzewski A., Na ludowo: muzea, skanseny, obrzędy, zwyczaje, Warszawa 2011
– skanseny.net.pl
Źródło grafiki oraz tekstu
